Bu yazımda; Kişilik bozuklukları nedir? Kişilik bozuklukları belirtileri nelerdir? Kişilik bozukluğuna sahip olup olmadığınızı nasıl değerlendirebilirsiniz? Kişilik bozuklukları nelerdir? şeklindeki bazı soruları yanıtlamaya çalışacağım. Bu bağlamda kişilik bozuklukları başlığı başta olmak üzere; antisosyal, borderline (sınırda), histriyonik, narsisistik, çekingen, bağımlı, obsesif kompulsif, paranoid, şizoid ve şizotipal kişilik bozukluklarını tanımlayacağım.
İçindekiler
Kişilik Bozukluğu Nedir?
Öncelikle genel olarak kişilik bozukluğunun ne anlama geldiğini öğrenmeliyiz. Bireyin yaşadığı kültürden açıkça farklı olduğu görülen, devam eden davranış biçimleri, düşünceleri, duyguları, duyuları bulunmaktadır. Bununla birlikte tür, yoğunluk, değişkenlik ve uygunluk açısından duygusal durumuyla, bireyin kendisini ve çevresini nasıl gördüğü ve yorumladığıyla, dürtü denetimiyle ve çevresiyle ilişkili sorunları da vardır. Bu sorunlar sabittir ve durumdan duruma değişkenlik göstermez. Bireyin tüm yaşantısını etkiler. Ergenlik döneminde veya çocukluğunda başlamıştır.
Kişilik Bozukluğu Belirtileri Nelerdir?
Yukarıdaki açıklamayı maddeleştirirsek aşağıdaki gibi bir tanım ortaya çıkacaktır;
A) Bireyin yaşadığı kültürden belirgin olarak farklı ve devam eden davranış örüntüleri bulunmaktadır. Bu örüntüler aşağıdaki alanlardan iki ya da daha fazlasında kendini göstermektedir;
- Kendini, diğer insanları ve olayları algılama ve yorumlama yolları
- Duygusal tepkilerin aralığı, yoğunluğu değişkenliği ve uygunluğu
- Kişilerarası işlevsellik
- Dürtü kontrolü
B) Devam eden bu davranış örüntüleri esnek değildir. Çeşitli kişisel ve çevresel olaylarda da değişmez.
C) Bu belirtiler belirgin bir sıkıntıya ve iş ortamı gibi çeşitli alanlarda sorunlara yol açar.
D) Devam eden bu davranış örüntüleri çocukluk veya ergenlik döneminde başlamıştır ve kalıcıdır.
E) Yukarıda bahsedilen belirtiler başka bir ruhsal bozukluk ile açıklanamamalıdır.
D) Yukarıda bahsedilen belirtiler madde kullanımı veya başka bir hastalık sonucu ile açıklanamamalıdır.
A Kümesi Kişilik Bozuklukları
Paranoid, şizoid, şizotipal kişilik bozuklukları bu kümede yer almaktadır. Bu kümedeki kişilik bozukluklarının özellikleri; içe kapanıklık, şüphecilik, mantıksızlık ve soğukluk şeklindedir.
Paranoid Kişilik Bozukluğu
Bireyler, çoğu zaman ve durumda diğer kişilerin sadakatine ve güvenirliğine inanmazlar. Diğer insanların kendilerini kandırmak, incitmek veya sömürmek istediklerinden şüphe duyar ve kişisel bilgilerini paylaşmakta tereddüt ederler. Eşin veya partnerin sadakatsizliği ile ilgili temeli olmayan şüpheler ve hatta günlük olaylar ve konuşmaların gizli içeriği olduğu ile ilgili (yanlış) algılar, kinlenmelerine veya kızgınlıkla verilen ani tepkilere veya bu tür saldırılara yol açabilir.
Şizoid Kişilik Bozukluğu
Bireyler, pek çok durumda izole kalmaya devam ederler ve kısıtlı bir duygusal çeşitlilikleri vardır. Aktivitelerinde yalnızlığı tercih eden bu kişiler aile ilişkileri de dâhil olmak üzere yakın ilişkileri istemez ve bundan zevk almazlar. Bir ihtimal, akrabaları hariç yakın arkadaşları yoktur. Aslında, birkaç aktiviteden zevk alabilir hatta diğer insanlara karşı az da olsa cinsel istek duyabilirler. Duygusal olarak soğuk ve kopuk olan bu kişiler hem eleştiri hem de takdire karşı ilgisizdir.
Şizotipal Kişilik Bozukluğu
Bireyler, pek çok durumda, izole olma ve diğer insanlara karşı kısıtlı bir duygusal çeşitlilik gösterme eğilimindedir. Paranoid ve şüpheci düşünceleri vardır, hatta referans düşünceleri de bulunmaktadır (fakat sanrısal bir bağlama taşınmaz), kişisel yapmacık giyimleri, uygun olmayan veya kısıtlı bir duygu ile bir araya geldiğinde onlara tuhaf bir görüntü verir; konuşmaları belirsiz, sığ ve aşırı soyut olabilir. Garip algılar veya fiziksel duyulardan bahsedebilirler ve tuhaf davranışları doğaüstü düşünceler ve başka garip inançlardan etkilenir (batıl inançlar ve telepati inancı). Yüksek boyutta sosyal kaygı yaşadıkları için (tanıdıkları kişilerin olması da bir şeyi değiştirmez) hiç yakın arkadaşları yoktur.
Yukarıdaki A kümesi kişilik bozukluklarının tümünde geçerli olmak üzere önemli iki detay ise; çocukluk veya ergenlik döneminde başlamış olması ve bu belirtilerin bireyin hayatındaki farklı alanlara da yayılmış olmasıdır.
B Kümesi Kişilik Bozuklukları
Antisosyal, borderline (sınırda), histriyonik ve narsisistik kişilik bozukları bu kümede yer almaktadır. Bu kümedeki kişilik bozukluklarının özellikleri; bireylerin genellikle değişken ve yüzeysel duygudurumları bulunması, dramatik, duygusal ve dikkat çekmeye çalışmalarıdır. Diğer kişilerle yoğun çatışmalar yaşamaktadırlar.
Antisosyal Kişilik Bozukluğu
Bireylerin, 15 yaşlarından önceye rastlayan mülke zarar verme, ciddi kural ihlalleri veya insanlara ve hayvanlara karşı saldırganlık geçmişleri bulunmaktadır. O zamandan itibaren, pek çok durumda, yalan söyler, sahtekârlık yapar veya tutuklanmaya neden olacak davranışlarda bulunurlar (gerçekten tutuklansın veya tutuklanmasın) takma isimler kullanırlar. Kavga etme veya başkalarına saldırma eğilimindedirler ve genellikle aktivitelerini planlayamaz ve dürtülerinin yönlendirmesini beklerler. Bu davranışlarının hiçbiri için yakalandıklarında üzgün hissetmek haricinde, pişmanlık duymazlar. Borçlarını ödemeyi reddederler ve düzenli bir işe devam edemezler, Sorumsuz bir biçimde kendisini ve diğer insanları tehlikeye atabilirler. Önemli bir not; tanı 18 yaşından önce verilemez. Bu davranış örüntüleri devam eder ve bireyin farklı alanlarına yayılmış olur.
Borderline (Sınırda) Kişilik Bozukluğu
Bireyler sürekli bir duygu ve davranış krizinde yaşarlar. Genellikle boşlukta ve sıkılmış hissederler. Güvensiz benlik algısı kendilerini güçlü bir biçimde diğer insanlara bağlamalarına ve aynı insanları eşit bir coşkuyla reddetmelerine neden olur. Öte yandan, terk edilmekten (gerçek veya fantezi olabilir) çılgınca kaçınırlar. Söz konusu dürtüsellik kendilerine zarar vermelerine, kendilerini kesmelerine veya cinsel patavatsızlık, alışveriş çılgınlığı, tıkınırcasına yeme veya dikkatsizce araba kullanma gibi potansiyel olarak zarar verici başka davranışlarda bulunmalarına neden olabilir. Her ne kadar stres, kısa süreli dissosiyayson veya paranoyaya neden olsa da çabucak çözülür. Yoğun ve hızlı duygu değişimleri, uygun olmayan ve kontrol edilemeyen öfkeyle sonuçlanabilir. Önemli iki detay ise; çocukluk veya ergenlik döneminde başlamış olması ve bu belirtilerin bireyin hayatındaki farklı alanlara da yayılmış olmasıdır.
Histriyonik Kişilik Bozukluğu
Bireyler sadece spot ışıkları altında olmayı istemez, aynı zamanda ilgi odağı olmadıklarında mutsuz hissederler. Aktif olarak hem fiziksel görünümleriyle hem de yapmacık hareketleri ile dikkat çekerler. Konuşma tarzları aşırı duygusaldır (tiyatral) fakat söyledikleri şeyler özgüllükten uzak ve belirsiz olma eğilimindedir, duygularını ifade ederken de coşkulu ve heyecanlı olabilirler fakat bu durum aynı zamanda yüzeysel ve geçici olabilir, önerilere fazlasıyla açık olan ve kolaylıkla etki altında kalan bu bireyler ilişkilerini, yakın olmasalar bile yakın olarak yorumlayabilirler hatta uygun olmayan bir şekilde akıl verici ve baştan çıkarıcı davranma boyutunda davranabilirler. Önemli iki detay ise; çocukluk veya ergenlik döneminde başlamış olması ve bu belirtilerin bireyin hayatındaki farklı alanlara da yayılmış olmasıdır.
Narsisistik Kişilik Bozukluğu
Bu bireylerde üstünlük duygusuyla beraber aşırı bir şekilde takdir alma ihtiyacı vardır. Bunu elde etmek için de kendi becerilerini ve başarılarını abartırlar. Zihinleri güzellik, zekâ, mükemmel aşk, güç veya sınırsız başarı fantezileriyle doludur ve sadece nadir bulunan statülerdeki insanlarla ve kurumlarla ilişki kurabilecek boyutta sıra dışı olduklarını düşünürler. Genelde kibirli ve kendini beğenmiş olan bu kişiler diğer insanların kendilerini kıskandıklarına inanırlar (fakat aslında doğru olan şey tam tersi olabilir). Empatiden yoksun olmaları, kendi amaçlarına ulaşmak doğrultusunda diğer insanları sömürmelerini meşrulaştırmakta öncelikle kendi duygularını hedef alır. Önemli iki detay ise; çocukluk veya ergenlik döneminde başlamış olması ve bu belirtilerin bireyin hayatındaki farklı alanlara da yayılmış olmasıdır.
C Kümesi Kişilik Bozuklukları
Çekingen, bağımlı ve obsesif kompulsif kişilik bozuklukları bu kümede yer almaktadır. C kümesi kişilik bozukluğu olan kişilerin tipik olarak kaygılı, gergin ve aşırı kontrolcü oldukları görülür.
Çekingen Kişilik Bozukluğu
Bireyler sosyal olarak çekingendirler ve eleştirilere karşı aşırı hassastırlar. Aynı zamanda yetersiz hissederler. Kendilerini değersiz, çekici olmayan veya sakar hisseden bu kişiler yeni ilişkiler kurmakta isteksizdirler. Bu tür kişiler, alay edilmekten ve rezil olmaktan o kadar korkarlar ki sadece önceden kabul edileceklerini bildikleri kişilerle beraber olurlar. Diğer türlü, işte veya sosyal ortamlarda reddedilme veya eleştirilme endişeleri yeni arayışlara girmekten kaçınmalarına neden olur.
Bağımlı Kişilik Bozukluğu
Destekleyici ilişkilere ihtiyaç duymaları bu kişilerin davranışlarının yapışkan, itaatkâr olmasına ve ayrılıktan korku duymalarına neden olur. Onay alamama korkuları diğer kişilerin fikirlerine karşı çıkmalarını zorlaştırır; hatta destek kazanmak için, olumsuz işleri üstlenmeleri gibi sıra dışı adımlar atabilirler. Kendilerine az güvenmeleri projelere bağımsız olarak başlamalarını ve projeleri devam ettirmelerini engeller; aslında kendi hayatları ile ilgili temel konuların sorumluluğunu başkasının almasını isterler. Günlük kararlarını verebilmelerine karşın pek çok tavsiyeye ve onaya ihtiyaç duyarlar. Terk edilmek ile ilgili abartılı, gerçek dışı korkuları ve kendilerine bakamayacakları düşüncesi bu kişilerin yalnızken çaresiz ve rahatsız hissetmelerine yol açar; kaybettikleri yakın bir kişisel ilişkinin kaybının yerini umutsuzca doldurmak isterler.
Obsesif Kompulsif Kişilik Bozukluğu
Bireyler yoğun olarak kontrole, düzene ve mükemmeliyetçiliğe yoğunlaşırlar. Zihinleri, ayrıntılarla, organizasyonla ve bir aktivitenin kurallarıyla onun amacını unutacak kadar meşguldür. Katı ve inatçı olma eğilimindedirler ve belki de görevlerini tamamlamalarına müdahale edecek kadar mükemmeliyetçidirler. Etik, ahlak ve değerler konusunda aşırı titiz, katı ve evhamlı olabilirler. Bazıları işkoliktir; bazıları ise, diğer kişiler işlerini kendi istedikleri gibi yapmadıkları zaman çalışmazlar. Bazıları değersiz nesneleri biriktirir; bazıları ise hem kendilerine hem de diğer insanlara karşı cimridir.
Yukarıdaki C kümesi kişilik bozukluklarının tümünde geçerli olmak üzere önemli iki detay ise; çocukluk veya ergenlik döneminde başlamış olması ve bu belirtilerin bireyin hayatındaki farklı alanlara da yayılmış olmasıdır.
